Bliższe zapoznanie się z klasycznymi systemami komplementarnymi jest szczególne cenne w studium nad postawami terapeutów medycyny niekonwencjonalnej. Systemy te bowiem są zarówno bardzo istotnym źródłem najróżniejszych metod terapeutycznych jak i bardzo znaczącym źródłem postaw dla wielu terapeutów niekonwencjonalnych. Zatem krótkie spojrzenie na szczególnie znane systemy lecznictwa niekonwencjonalnego naświetla zarówno konstytucyjną istotę tych terapii, jak i daje ogląd niektórych postaw terapeutów z tego obszaru, ukazuje ich istotne priorytety. Bez wątpienia cechą wspólną wszystkich tych systemów jest położenie dużego nacisku na ekologię, tworzenie harmonii ze swoim otoczeniem, a także skojarzenie stanu zdrowia człowieka z jego sposobem życia, odczuwania i myślenia. Z cech tych wynika uwzględnianie osobistej odpowiedzialności człowieka za stan swojego zdrowia. Do klasycznych systemów medycyny niekonwencjonalnej zaliczyć można m.in.: tradycyjną medycynę chińską, medycynę staro-indyjską (system ajurwedy), medycynę tybetańską, a także medycynę rdzennych mieszkańców Ameryki (indiańską).


Medycyna chińska jest obszernym systemem leczniczym i profilaktycznym liczącym najprawdopodobniej ok. 5000 lat. Określa ona stan harmonii pomiędzy poszczególnymi funkcjami ciała, oraz pomiędzy ciałem człowieka i jego otoczeniem. W skład jej terapii wchodzą: ziołolecznictwo, akupunktura, moksa (akupunktura ciepłem), masaż, terapia dietą, harmonijne relacje z otoczeniem, a także rożnego rodzaju ćwiczenia fizyczne i duchowe (m.in. Qi Quong, Tai Chi Chuan i inne).
Początki medycyny chińskiej wiąże się z trzema wybitnymi i legendarnymi cesarzami: Fu Xi (ok.2900 r. p.n.e.), Shen Nong (ok.2700 r. p.n.e.) oraz Huang Di (ok. 2600 r. p.n.e.). Pierwszego z nich uważa się za wynalazcę igieł do akupunktury, zaś Huang Di (zwanego Żółtym Cesarzem) uważa się za autora działa "Huang Di Nei Ching" - będącego kanonem medycyny chińskiej. Inne wybitne postacie medycyny chińskiej to lekarz Zhang Zhongjing (150-219 n.e.) -autor "Traktatu o chorobach gorączkowych i innych" - dzieła dotyczącego zasad i szczegółów diagnozy, oraz Huang Fu Mi - autor pozycji o akupunkturze i moksie. Podsumowania dzieł o medycynie chińskiej dokonał Yang Chizhou w wieku XVI.
Oprócz wspomnianych pozycji na rozwój myśli chińskiej, w tym także medycznej, bardzo istotny wpływ miały: "Tao Te Ching" (dzieła traktującego o filozoficznej i wieciznej naturze rzeczywistości oraz o zasadach bycia mędrcem) oraz "I Ching" (pozycja będąca podstawą do energetycznej diagnozy sytuacji życiowej człowieka), a także częściowo buddyzm mahajany, propagujący zasady pokoju, dobroci i miłosierdzia (zwłaszcza jego odmiana "Chan").
Cechy całej kultury chińskiej wpływały na specyfikę terapii medycznej i profilaktyki. Chiński ideał zdrowia wypływał z tamtejszego pojmowania ładu i sensu życia. Medycyna chińska, podobnie jak cała kultura, cechowała się praktycznością i intuicyjnością. Od lekarza oczekiwano przede wszystkim skuteczności, ale także pewnej filozoficzno-egzystencjalnej mądrości. Elementem postawy praktycznej była często jego troska o zdrowie, swoje własne i innych, poprzez odpowiedni tryb życia i najróżniejsze ćwiczenia fizyczno-psychiczne takie jak np.: Qi Quong, Tai Chi Chuan, wewnętrzne style walki Wu-Shu itp. W skład medycyny chińskiej wchodziła także swoista psychologia - określająca zależności pomiędzy poszczególnymi emocjami i ich wpływ na zdrowie. Zagadnienia zdrowia były integralnie związane z pojęciem życia. Kluczowym pojęciem było tu zatem pojęcie "Chi" (wym. "czi") - mające bardzo wiele znaczeń, m.in. oznaczało ono życie, życiową energię, wewnętrzną jakość. Pojęciem porównywalnym w kulturze Zachodu mogłoby być pojęcie "duszy". Tao - ostateczna rzeczywistość było źródłem wiecznej Chi. Życie na ziemi możliwe jest, zdaniem tradycyjnej myśli chińskiej, dzięki obecności na ziemi tej wiecznej energii. Zakłócenia w jej prawidłowym funkcjonowaniu w ciele człowieka to stan choroby.

Zatem zadaniem lekarza było przywrócenie stanu równowagi - poprzez zalecenia dotyczące trybu życia, jak i poprzez ingerencję w przepływ życiowej energii w ciele pacjenta (poprzez np. akupunkturę, uciski, ćwiczenia fizyczne). Wynika z powyższego, że lekarza chińskiego miała cechować nie tylko wiedza merytoryczna, ale także posiadanie silnej energii osobistej oraz rozwinięta wrażliwość na odczuwanie wewnętrznego stanu pacjenta. Drogą do wzmacniania własnej energii wewnętrznej były m.in.: zdrowy tryb życia i odżywiania, ćwiczenia fizyczno-psychiczne, budowanie mądrych relacji z innymi ludźmi i otoczeniem, kontakt ze sztuką, zagłębianie się w sobie i w duchowej naturze rzeczywistości. Ciekawostką w chińskim systemie leczenia był fakt, iż lekarz opiekujący się swoimi pacjentami otrzymywał wynagrodzenie tak długo, jak długo byli oni zdrowi. Z chwilą zachorowania przestawał otrzymywać honorarium i w jego interesie leżało jak najszybsze wyleczenie chorego. Tradycyjna medycyna chińska stawiała bardzo blisko siebie zdrowie fizyczne
i psychiczne. W klasycznie wymienianych czynnikach chorobotwórczych znajdują się zarówno zakłócające czynniki natury fizycznej ( jak choćby zimno, nadmiar gorąca, wilgoci itp.), jak i czynniki emocjonalne (tj. nadmierny smutek, lęk, gniew, euforia i brak osadzenia w sobie).

Medycyna indyjska (ajurweda) uważana jest przez niektórych badaczy za najstarszy system medyczny. Ajurweda (księga życia) jest najmłodszą z czterech "wed" (ksiąg zawierających wiedzę), których spisywanie datuje się na XV w. p.n.e. Do najważniejszych tekstów zalicza się: Czaraka sanhita, Suśruta sanhita, oraz Asztanga Hridajam sanhita, które datuje się na około V-ty wiek p.n.e. Wiedzę ajurwedyjską przypisuje się riszim - oświeconym mędrcom. W praktyce większość z nich żyła w leśnym odosobnieniu oddając się medytacji. Równocześnie wiedza wedyjska wykazuje, niespotykane wręcz jak na owe czasy, zaawansowanie m.in. w chirurgii. Zawiera także podstawy farmakopei. Ajurweda poszukuje podstawowych praw rządzących wszechświatem i zdrowiem człowieka. Prawidłowości te nakreśla m.in. filozofia sankhji. Jako diagnozę medycyna ajurwedyjska stosuje głównie: badanie tętna, moczu, stolca, oglądanie języka, obserwacja mowy i głosu, badanie dotykiem przez palpację, badanie oczu, ogólne badanie całego ciała. W terapii stara się przywrócić równowagę pomiędzy trzema podstawowymi energiami wata, pitta i kapha, które to pojęcia są trudne do przetłumaczenia na języki europejskie (niekiedy tłumaczy się je jako: powietrze, żółć i wodę (inaczej "wodę i ziemię" - nazywane "flegmą"). Starożytna medycyna indyjska szczególną wagę przypisuje prewencji, która polega na różnego rodzaju wzmacnianiu narządów i tkanek, oraz oczyszczaniu organizmu z toksyn. Przykładem takich wzmacniających ćwiczeń mogą być asany, a oczyszczania z toksyn - okresowe głodówki z dużą ilością płynów (głównie wody).
Badając postawy terapeutów w medycynie indyjskiej zauważamy, że podobnie jak dawni medycy chińscy nie ograniczali się do samej wiedzy merytorycznej, lecz wzmacniali swoją energię "chi" (np. poprzez regularne uprawianie ćwiczeń Qi Gongu), podobnie w ajurwedzie terapeuci kształcili się zarówno merytorycznie, jak i doskonalili wewnętrznie. W praktyce były to często wspomniane głodówki oczyszczające, asany (ćwiczenia fizyczne wykonywane w stanie skupienia i relaksacji) oraz medytacja. Starożytny tekst przypisywany Chorace zwraca uwagę, że lekarz powinien przez całe życie modlić się o pomyślność wszystkiego co żyje, charakteryzować się wysokim poziomem etycznym i z całej duszy starać się o uzdrowienie chorego. Powinien pamiętać swe wiadomości, a chorych traktować delikatnie i w sposób budzący ufność.

Medycyna tybetańska rozwinęła się pod wpływem zarówno myśli indyjskiej, chińskiej jak i rodzimych tradycji (m.in. starożytnego systemu shan shung bon). System ten szczególnie mocno podkreśla zasadę współczucia wobec chorych i cierpiących. Ważnym momentem w rozwoju medycyny tybetańskiej był konwent medyczny, który odbył się w latach 755-797. Przetłumaczono wtedy na język tybetański renomowane prace medyczne z Grecji, Persji, Nepalu, Kaszmiru, oraz Afganistanu i Turkiestanu Wschodniego.
Medycyna tybetańska w swej diagnozie i terapii posiada wiele wspólnych elementów z systemem indyjskim i chińskim, jednak wydaje się mieć szczególnie mocno rozwiniętą warstwę psychologiczną. Praktyczne podejście do psychiki jest podstawowym elementem tego systemu obok prawidłowego odżywiania, stylu życia, przystosowania do pór roku. Psychikę traktuje się tu jako "duszę empiryczną" - w odróżnieniu od duszy niematerialnej - niedostępnej klinicznie. Zatem człowiek postrzegany jest jako jedność ciała fizycznego, "duszy empirycznej", oraz ducha (inaczej: materia, energia, duch-przestrzeń). Badana jest równowaga pomiędzy tymi aspektami ludzkiej kondycji - badanie uwzględnia funkcje umysłu (będącego najważniejszym elementem duszy empirycznej). Rozpatruje się napływ informacji z zewnętrznego świata poprzez zmysły, jak i własne wytwory umysłu, funkcjonujące w nim emocje. Emocje negatywne to m.in. gniew i nienawiść, chciwość, zazdrość, duma. Szczególnie istotne znaczenie terapeutyczne ma współczucie i miłość pojmowane w sensie ogólnoludzkim. Zwraca się uwagę, że funkcje ego, będące efektem procesu samorozwoju i samowartościowania nie powinny być nadmiernie eksponowane - kiedy zbyt dużo energii nakierowanej jest na autoprezentację, wtedy pozostaje jej mniej na samodoskonalenie (co paradoksalnie obniża efekt pozytywnej autoprezentacji). Pomocnym obszarem ukazującym procesy zachodzące w "duszy empirycznej" może być treść i charakter snów osoby. Ponadto najczęściej stosowanymi technikami diagnostycznymi jest badanie pulsu i moczu chorego.
Najistotniejszym elementem terapii jest zharmonizowana komunikacja pomiędzy duchowością człowieka, jego psychiką, oraz ciałem fizycznym. Rozwój współczucia, siły woli, cierpliwości i świadomości poprzez różne ćwiczenia duchowe są istotnym czynnikiem terapeutycznym. Wspomagająco stosuje się różnego rodzaju zioła i minerały, nakłucia akupunkturowe i podgrzewania (moksa), masaże, czy leczenie dietą.

Leczenie holistyczne w dawnej Europie także miało swoich licznych reprezentantów. Medycyna staroegipska wpływając intensywnie na późniejszą europejską myśl medyczną, zwłaszcza grecką, zawierała zarówno elementy typowe dla późniejszych ujęć klinicznych (np. chirurgię), jak i elementy typowe dla medycyny naturalnej (np. hipnozę). Równocześnie u samego Hipokratesa, uważanego za ojca medycyny nowożytnej (akademicko-klinicznej), zauważamy silne elementy typowe dla współczesnej medycyny komplementarnej - położenie silnego nacisku na prewencję, rozwijanie ziołolecznictwa, eksponowanie wagi postawy etycznej i aksjologicznej lekarza wobec chorego, oraz zainteresowanie uzdrawianiem.
Bardzo typowym podejściem komplementarnym w starożytnej Grecji była medycyna sakralna, uprawiana w świątyniach Asklepiosa. Świątynie takie były zazwyczaj odpowiednio usytuowane, tworząc specyficzną atmosferę, sprzyjającą porzuceniu codziennych trosk. Obsługujący je kapłani posiadali spore przygotowanie medyczne, m.in. znajomość chirurgii, jednak zasadnicze oddziaływanie na zdrowie odbywało się drogą psycho-duchową: pielgrzymi dokonywali oczyszczających kąpieli, porzucali sprawy świata codziennego przed wrotami świątyni. Następnie w atmosferze bardzo intymnej i sakralnej próbowali w głównej części świątyni nawiązać kontakt ze swoim wnętrzem, intuicją i jakąś wyższą rzeczywistością duchową, którą reprezentował Asklepios - bóg-uzdrowiciel. Pielgrzymujący chorzy mieli zapadać, na całą noc, w specjalny stan - rodzaj kontemplacji, transu, modlitwy (leżąc na skórach w głównej części świątyni). Podczas takiej nocy chorzy mieli być bądź to uzdrowieni, bądź otrzymać we śnie jakąś intuicyjną wskazówkę dotyczącą sposobu uporania się z dolegliwością. W podejściu takim zauważyć można wiele elementów typowych dla ujęcia komplementarnego. Usytuowanie świątyni wykorzystywało wpływy środowiskowe (świątynie Asklepiosa podobnie jak współczesne sanatoria często leżały także nad leczniczymi wodami). Porzucenie trosk i podniosły nastrój istotnie wpływało na psychikę chorego - całość sytuacji sprzyjała wzmocnieniu motywacji do wyzdrowienia. Atmosfera zagłębienia się w sobie, w ciszy i w bóstwie miała wiele cech typowych dla procesu medytacji. Zjawiska takie (relaksacja, wejście w bardziej głębokie obszary psychiki) wykorzystywane były potem w różnego rodzaju terapiach - m.in. w stosowaniu relaksacji podczas stresu.

Wybitną postacią komplementarnego podejścia do zdrowia była średniowieczna mniszka - św. Hildegarda z Bingen (1098-1179). Jej dzieła medyczne uważane są przez wielu badaczy za najwybitniejsze osiągnięcia medyczne średniowiecza w Europie. Owa kseni zarówno zajmowała się komponowaniem muzyki sakralnej, jak i pisała podręczniki terapeutyczne m.in. opisujące działanie 484 ziół. Ponadto stworzyła całościowy system leczniczy łącząc w jedno medycynę, ducha i modlitwę. Ciekawy jest fakt, że wiele aspektów jej podejścia do zdrowia wykazuje istotne podobieństwo do wschodnich systemów medycznych, m.in. do medycyny chińskiej. Kolejną wybitną, jednocześnie bardzo znaną postacią był Paracelsus (Theophrastus Bombastus z Hoheneim - 1493-1541). Ten wybitny medyk i alchemik odrodzenia ceniony jest zarówno w środowiskach medycyny konwencjonalnej, jako prekursor chemii leków i nowoczesnej medycyny empirycznej, a zarazem stał się wielkim inspiratorem do poszukiwań niekonwencjonalnych. Wynikało to z faktu, że jego pogląd witalistyczny na naturę zdrowia i wszechświata był typowo duchowy - niematerialistyczny (korespondował z dzisiejszym trendem do holistycznego ujmowania rzeczywistości). Paracelsus stosował swoją empiryczną metodę w sferze uzdrawiania (obok eksperymentów chemicznych i alchemicznych), opierając się na zasadzie "archeusa" (duchowej, energetycznej zasadzie życia tkwiącej w każdej istocie). Był zwolennikiem poglądu o możliwości uzdrawiania poprzez przekazywanie siły duchowej. Zasłynął ze swojej skrajnej otwartości i niekonwencjonalnego stylu życia - uczył się wszystkiego od każdego - zarówno od uczonych medyków, jak i wiejskich znachorek i kowali. W latach 1527 pracował jako miejski lekarz i wykładowca medycyny na Uniwersytecie w Bazylei, jednak z powodu niespotykanej ekscentryczności, oraz skrajnego nieakceptowania wszelkich autorytetów medycznych (m.in. Arystotelesa, Galena, Awicenny) musiał opuścić także to miasto. Będąc zarówno praktykiem holistycznym (zwolennik hermetyzmu), który poprzez swe podróże posiadał ogromne umiejętności praktyczne, był Paracelsus zarazem ojcem współczesnej medycyny klinicznej - jako pierwszy wyekstrahował substancje przeciwbólowe z maku i opium, popularyzował dezynfekujące właściwości siarki, badał eksperymentalnie syfilis, opisywał krążenie krwi w organizmie. Nade wszystko pierwszy w Europie promował kanon podejścia eksperymentalnego i doświadczalnego w medycynie. Jako pierwszy interesował się wpływem magnesu i magnetyzmu na organizm ludzki, co utorowało drogę Mesmerowi, a później Freudowi w ich eksperymentach nad hipnozą.
Franz Anton Mesmer (1734-1815) ukończył studia filozoficzne i teologiczne, następnie rozpoczął studia prawnicze, by w końcu w roku 1766 uzyskać doktorat z medycyny. Treść jego pracy doktorskiej opierała się głównie na Paracelsusie i dotyczyła wpływu roślin na ciało człowieka. Franz Mesmer, nie doceniany przez jemu współczesnych, jest obecnie uważany za bardzo szczególną postać w powstaniu psychologii jako nauki, a niektóre jego poszukiwania leczenia umysłu przejęli m.in. Charcot, Bernheim, Freud i Jung. W obszarze europejskiej medycyny komplementarnej można uznać Mesmera za praktyka w dziedzinie powiązań metabolizmu z psychiką, za magnetyzera i bioenergoterapeutę.
Innymi postaciami bardzo często wymienianymi w literaturze jako prekursorzy zachodniej medycyny niekonwencjonalnej są - niemiecki, dziewiętnastowieczny przemysłowiec Karl von Reichenbach, oraz wywodzący się ze szkoły Freuda, a działający w USA, psychiatra Wilhelm Reich.

Autor: Rafał Seremet
rafalseremet@op.pl